Çocuk gelişiminde ödül-ceza sistemi uygulanmalı mı?

Ev içinde görev ve sorumluluk alanlarında, kardeş ve ebeveyn ilişki problemlerinde, gerekse okulda derslerle alakalı ve arkadaş uyum sorunlarına yönelik yapılan birtakım davranış düzenleme yöntemleri davranış sorunlarının kalıcı olmasını önlemektedir.

Çocukluk döneminde gördüğümüz davranış sorunlarının birçok nedeni vardır. Bunlar; genetik, biyolojik ve sosyal faktörlerdir. (anne-babanın düşük eğitim seviyesi, yoksulluk, işsizlik, eşler arası çatışmalar, boşanma) ayrıca aile içi iletişim sorunları (anne-babanın eğitim yöntemi, katı, tutarsız ve cezalandırıcı anne-baba tutumları, olumsuz aile içi iletişim, aile içi şiddet) da davranış sorunlarının nedeni olabilmektedir.

ÇOCUĞU CEZANLANDIRMAK DAHA FAZLA KAOSA NEDEN OLUR

Davranış sorunları olan çocuklar daha fazla ilgi ve yönlendirilmeye ihtiyaç duyarlar, bu çocuklar verilen yönergeleri, yerine getirme konusunda ve kurallara uyma konusunda isteksizdirler ve direnç gösterirler. Bu durumda anne-baba olumsuz davranışı düzeltmek adına daha çok eleştiri, tehdit, cezalandırma gibi davranışlara yönelirse var olan olumsuz davranış şiddeti artabilir. Bu durum aile içinde kaosa yol açar. Çocuk ebeveyn ilişkisinin daha fazla bozulmasına neden olur. Aynı zamanda anne-babalarda psikolojik problemleri tetikleyebilir ve en nihayetinde iletişimin daha da bozulmasına neden olur.

EBEVEYNLER DİKKAT!

Bu noktada özellikle anne-baba ve çocuk iletişiminin yeniden düzenlenmesi ve daha sağlıklı bir biçimde yeniden yapılandırılarak davranış biçimlerinin düzenlenmesi var olan olumsuz davranış örüntülerini geriletir. Desteklenen, onay gören davranışlar daha sık yapılır. Desteklenmeyen veya caydırıcı davranışlar ise azalır.

Olumsuz davranışları azaltmak ve olumlu davranışları pekiştirmeye yönelik en yararlı olan yöntemler ödül odaklı sistemlerdir.

EVDE KOLAYLIKLA UYGULAYABİLECEĞİNİZ BİR ÖDÜL PUAN SİSTEMİ

Bu yönteme başlamadan önce çocuğa bu sistemle ilgili kısa bilgi verilmelidir. Yaptığı olumlu davranışlar için öncesinde yeteri kadar ödüllendiremediğinizi ve uygulanacak bu yöntemler bu sorunu giderebileceğinizi anlatın.

Bu sistemde çocuğun yaptığı olumlu davranışlar için ona marka, jeton, parapuan verilerek sistemli bir biçimde ödüllendirilmesi hedeflenmektedir. Uygulanacak olan parapuan ödül sisteminde ilk zamanlar değiştirilmesi en muhtemel sorun davranışından ya da görev-sorumluluk alanlarından başlanır. Bunun için görev-sorumluluk listesinden yararlanabilirsiniz. Parapuan sisteminin uygulanması tam olarak yerleştikten sonra sorunları da ele alabilirsiniz. Bunun için hazırlanan sorun listesinden yararlanabilirsiniz. Listedeki olumsuz davranışlar sergilendiğinde puan cezalar eklenebilir ya da çocuktan parapuan geri alınır. Çizelgeye bir anda olumsuz davranış eklenmesi de çocuğun sistemden soğumasına neden olabilir. Eklemeler alıştıra alıştıra yapılmalıdır.

PUAN SİSTEMİNİN AMACI NEDİR?

1. Olumsuz davranışların şiddetinin azaltılması
2. Olumsuz davranışın olumlu hale dönüştürülmesi
3. Anne ve babaların ilgisini olumlu davranışlara çekilmesi
4. Olumlu davranış karşısında çocuğun ödüllendirildiğini görmesi, hissetmesi ve bu davranışın pekiştirilmesi
5. Çocuğun sosyal ortamlarda uyumunun arttırılması

İlk olarak sorun davranışın ne olduğunu anlamaya çalışmak, çocuğun davranışlarını gözlemlemek gerekir. Bunun için bir sorun listesi hazırlayalım.

SORUN LİSTESİ NASIL HAZIRLANIR?

Sorun listesine çocuğun girdiği ortamlarda sorun teşkil ettiğini düşündüğünüz aklınıza gelebilecek her davranışı maddeler halinde yazınız. Sonra o sorun listesindeki maddelere sorun şiddetine göre 1 ile 10 arasında puanlar veriniz. (10 aşırı şiddetli 1 en düşük şiddetli olacak şekilde)
Buradaki amaç var olan olumsuz davranış ne kadar şiddetli ise o davranışın sergilenmediği durumlarda daha fazla miktarda parapuan kazanılması. Ya da tam tersi olarak istenmeyen davranış sergilendiğinde çocuktan belirtilen ölçüde parapuanların geri alınması.

GÖREV SORUMLULUK LİSTESİ NASIL HAZIRLANIR?

Buradaki temel hedef, çocuğun yaşına ve gelişimine uygun görev ve sorumluluklarını düzenli bir biçimde yerine getirmesini ve bu sorumluluklar için alışkanlık kazandırılmasıdır.

Çocuğunuzun yaşına ve gelişimine uygun günlük yapmasını beklediğiniz birtakım görev ve sorumlulukları liste halinde sıralayınız. En fazla kaçındığı ve en çok zorlandığınız sorumluluk alanlarının parapuan değeri en yüksek olmalıdır.

Karşılığında elde edeceği ödül onu bu konuda motive edecektir.

ÖDÜL LİSTESİ NASIL HAZIRLANIR?

Bir başka çizgisiz düz boş bir kağıda ödül listesi hazırlayın. Ödül listesinde 5 ile 10 adet arasında ödül olabilir. Çocuğunuzun o hafta boyunca toplayabileceği puanlar hesaplanır. Ödül listesindeki maddelerin herbirine tekabül eden parapuan belirlenir. (o hafta içinde toplayabileceği maximum puana en büyük ödül tekabül edecek şekilde) Ödüller bir hafta sonra çocuğun biriktirdiği parapuanlarla elde edebileceği çocuğun yapmaktan keyif aldığı hoşlandığı onu motive edecek maddelerden oluşmalıdır. (Maddi değeri fazla olmayacak şekilde bütçenize uygun)

PARAPUAN NASIL HAZIRLANIR?

• 4-7 yaş arası markalar
• 8-11 yaş arası sanal para
• Parapuan için bir kartondan kesilip renkli renkli yıldızlar,
• Kavanoz içinde biriktirilen plastik jetonlar
• Ya da üstünde parapuan miktarı yazan renkli sanal paralar kullanılabilir.
• Çocuğunuzla birlikte puanlama sistemi ve markalar için çizelge ya da kumbara düzenleyin.
• Belirtilmeyen olumlu davranışlar için sürpriz puanlar verilebilir.
• Puan, marka ya da sanal paraların ancak olumlu davranış sonucunda verileceğini belirtin
• İlk başta basit olumlu davranışlara yönelik listeler yapın.
• Sisteme ısınmasını sağlayın ilk hafta ceza puan uygulamayın
• Birkaç hafta sisteme uyum sağlandıktan sonra çizelgeye olumsuz davranışlar ve ceza puanlar da eklenebilir.
• Puan sistemi uygulanabilirliği açısıdan etkin bir yöntemdir. Etkisi uzun süre devam eder.
• Yapılan kısa ve uzun dönemli ödül planları için aile bireylerinin de imzalayacağı bir sözleşme metni hazırlanabilir. Bu sözleşme kartları çoğaltılarak evin birçok yerine asılabilir ( buzdolabı mutfak dolabının üstüne ve çocuğun odasının kapısı). Böylece hem çocuk hem de aile için hatırlatıcı olur. Hem de işe resmiyet havası katarak, olayın ciddiyetini arttırır.

ÖRNEK BİR SÖZLEŞME

…………………..ailesi sosyal aile kontratı

Biz aşağıda isimleri ve imzaları buluna kişiler aşağıda yazılı olan konular üzerine yaptığımız paylaşımda fikir birliğine vardık ve anlaştık.
Bu sosyal antlaşma maddelerine uyduğumuz takdirde toplanılan parapuan değerinde ödül listesinde tekabül eden ödüle hak kazanılacaktır. Parapuanlar bir sonraki hataya devredebilir.

Sorun listesi
……….
Görev sorumlulk listesi
………….
Ödül listesi
………………

…ÖRNEK (baba) …………… ÖRNEK (anne) …..ÖRNEK (çocuk)

İmza imza imza

Bu sözleşme

[…/…/201..-…/…/201.] tarihleri arasında geçerlidir. 

ÖRNEK BİR SORUN LİSTESİ

1. Bağırarak konuşma (-10 puan)
2. Seslenildiğinde uyarılara tepki vermeme (-9 puan)
3. Kötü söz söyleme (salak, aptal vs ) (-8 puan)
4. Oyun oynarken oyunu bozma, arkadaşlarına küsme (-7 puan)
5. İzin verilmediği halde bir yerde kalmak için ısrar etme (-6 puan)
6. Mutfak dışında yemek yeme isteğinde bulunma (-5 puan)
7. Arkadaşının kişisel eşyasını kullanma (bere, mont, toka vs.) (-4 puan)

ÖRNEK GÖREV SORUMLULUK LİSTESİ

1. Diş fırçalamak (2 puan)
2. Kendi tabağını kaldırmak (3 puan)
3. Çağrıldığı zaman gelmek (3 puan)
4. Elbiselerini katlamak (4puan)
5. Gelen misafirler çocuklarla oyuncaklarını paylaşmak (5puan)
6. Kardeşi ile sorun çıkarmadan oyun oynamak (6 puan)
7. Ev ödevlerini zamanında tamamlamak (6 puan)
8. Saatinde yatağına girmek (6 puan)

ÖRNEK BİR ÖDÜL LİSTESİ

1. Haftasonu ailece tiyatroya gitmek
2. Haftasonu ailece sinemaya gitmek
3. Ailece dışarda bir akşam yemeği
4. Sevilen bir cd’nin alınması
5. Sevilen bir kitabın alınması
6. Fazladan yarım saat bilgisayarda oyun oynamak
7. Anne ile birlikte pasta yapmak
8. Baba ile birlikte parka gitmek
9. Hayvanat bahçesine gitmek