Cumhuriyet hiç demiryolu yapmadı mı?

Toplam 40 sayfa ve bir tablodan
oluşan bu kitapçık, “Muhtelif Hatların İşletmeye Açıldıkları, İnşa Edildikleri ve Satın Alındıkları Tarihlerle İstasyonların Mihver Kilometrelerini ve Ara Mesafelerini Gösterir Cetveldir” başlığını taşıyor.
Merakımı celbeden konu, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın geçen cuma günü İstanbul’da Kadıköy-Kartal metro hattının devreye girmesi dolayısıyla düzenlenen törende yaptığı bir açıklamaydı.
Başbakan şunları söylemişti: “Biliyorsunuz Onuncu Yıl Marşı’nda geçer; ‘demir ağlarla ördük’ falan... Neyi ördün? Hiçbir şey örmüş falan değilsin. Ortada duranlar belliydi. Demir ağlarla şimdi Türkiye’yi biz örüyoruz.”

MİLLİLEŞTİRME ÖNCELİĞİ

Erdoğan’ın bu sözlerinden Cumhuriyet’in ilk 10 yılında (1923-33) demiryolu alanında “hiçbir şey” yapılmadığı anlamı çıkıyor.
Gelgelelim Nafia Vekâleti’nin 1937 tarihli belgesi, karşımıza Başbakan’ın bu sözlerinden bir hayli farklı bir gerçeklik çıkarıyor.
Bu belgeden Cumhuriyet’in ilk döneminde demiryolları politikasındaki önceliklerden birinin millileştirme olduğunu anlıyoruz. Osmanlı İmparatorluğu tarafından yaptırılmış olan demiryolu şebekesinin işletme hakları, Cumhuriyet kurulduğunda büyük ölçüde yabancıların elindeydi. Cumhuriyet’in ilk döneminde bu işletmelerin büyük bir bölümü Fransız, İngiliz ve Almanlardan satın alınmıştır.
Nafia Vekâleti’nin kayıtları, Cumhuriyet’in ilk döneminde millileştirmenin yanı sıra yabana atılmayacak uzunlukta bir demiryolu ağının “örüldüğünü” de bize anlatıyor.
O dönemde Devlet Demiryolları organizasyonu coğrafi olarak
10 “İşletme” bölgesine ayrılmıştı. Bunlardan İstanbul-Ankara arasındaki 1. İşletme, İzmir merkezli Ege’deki 8. İşletme, Sirkeci-Edirne arasındaki 9. İşletme ve Erzurum’dan Kars’a uzanan 10. İşletme bölgelerinde 1923-37 arasında var olan altyapıya yeni hat eklenmemiş, bunlardan ilk üç bölgenin millileştirilmesi 1928-37 arasında tamamlanmış. 10’uncu İşletme bölgesindeki demiryolları Osmanlı zamanında “devlet hattı” olarak yapılmıştır.

YENİ YAPILAN HATLAR

Belgede Cumhuriyet’in ilk 10 yılını biraz aşacak şekilde 1923-37 yılları arasında “örülen” demiryolları hakkında şu bilgiler yer alıyor:
2. İŞLETME: Başkenti Kayseri’ye bağlayan Ankara-Boğazköprü hattı 29 Mayıs 1927 tarihinde işletmeye açılmış. (364 km 990 metre)Ankara’yı Çankırı üzerinden Zonguldak’a bağlayan kuzey hattı 1 Ekim 1937’de hizmete girmiş. (415 km 268 metre)
3. İŞLETME: Kütahya’yı (Alayunt) Balıkesir’e bağlayan hat 21 Nisan 1932 tarihinde devreye girmiş. (262 km 652 metre)
4. İŞLETME: Kayseri’yi (Boğazköprü) Sivas’a bağlayan güzergâh 30 Ağustos 1930’da işletmeye açılmış. (237 km 370 metre)
Sivas’ı Erzincan-Erzurum-Kars arterine bağlayan Sivas-Çetinkaya hattı 1 Kasım 1936’da açılmış. (112 km)
Samsun’u Amasya ve Turhal (Tokat) üzerinden Sivas’a bağlayan diğer kuzey hattı 15 Aralık 1932’de hizmete girmiş. (377 km 920 metre)
5. İŞLETME: Adana-Osmaniye hattını Fevzipaşa üzerinden Malatya’ya bağlayan hat 23 Nisan 1931’de, bu güzergâhı Diyarbakır’a tamamlayan ikinci hat 22 Kasım 1935’te açılmış. (Toplam 504 km 28 km)
Malatya’yı Sivas-Erzincan-Kars arteri ile irtibatlayan Malatya-Çetinkaya hattı 7 Haziran 1937’de devreye girmiş. (139 km 820 metre) Bir de Yolçatı-Elazığ gibi 24 kilometrelik kısa bir hat 10 Ağustos 1934’te açılmış.
6. İŞLETME: Güney demiryolu hattını Ulukışla-Niğde üzerinden Kayseri’ye (Boğazköprü) ulaştıran hat 1 Kasım 1933’te çalışmaya başlamış. (171 km 816 metre)
7. İŞLETME: Afyon’u Isparta’ya irtibatlayan Afyon-Karakuyu hattı da 25 Mart 1936’da şebekeye dahil olmuş. (112 km 400 metre)
2 BİN 722 KM YENİ HAT
Söz konusu belgenin 40’ıncı sayfasında Devlet Demiryolları İdaresi tarafından 1937 yılı itibarıyla işletilen hatların toplam kilometre uzunluğu
6 bin 559 kilometre olarak veriliyor.
Cumhuriyet, bu altyapının
3 bin 836 kilometresini Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralmıştır. Demiryolları’nın 1937’de işletmekte olduğu şebekenin 2 bin 722 kilometresi 1923’ten 1937’ye kadar geçen 15 yıllık süre içinde eklenmiştir. Bunun oranı toplamın yaklaşık yüzde 42’sine denk gelmektedir.
Günümüzde tarihe bakış meselesini yakından ilgilendiren bu tartışmaya devam edeceğiz.