TOPLUMSAL YAÅžANTIMIZDAKÄ° GÖÇEBELÄ°K GÖRÜNÜMLERÄ°
Güncelleme Tarihi:
Göçebelik üzerine www.hurriyet.com.tr deki ilk yazımızda Türklerin asırlar boyu sürmüş olan göçebe yaşam tarzından kaynaklanan psikolojik özelliklerinin tüm İslamlaşma ve modernleşme gayretlerine rağmen, büyük ölçüde aynı kaldıklarını, değişimin ya çok az ya da sadece görünüşte olduğunu ifade etmiş, grup davranışımızda, zihniyet ve psikolojimizin işleyişinde eski göçebelik yaşantılarımızın belirleyici bir etkisi olduğunu öne sürmüştük. Toplumumuzun kolektif bilinçdışında, derin psikolojisinde olduğunu varsaydığımız göçebelik ruh hallerinin kendilerini dışarı vurmalarının işaretlerini öncelikle toplumsal hayatta, daha sonra zihniyetimizin ve psikolojimizin işleyişinde yani grup davranışında arayacağız. Önce toplumsal hayata bakalım.
Göçebeliğin yerleşik toplumsal hayatta kendilerini dışarı vurmalarının ilk işaretleri, yaşama tarzı düzeyindedir. Selçuklu
Örneğin Anadolu'da yerleşik düzene geçen Türk göçebeleri, eski alışkanlıklarından tümüyle vazgeçmemişler, kentlerde oturdukları halde, mevsimlik göçlere büyük önem vererek yaz ve kış aylarında mekan değiştirmeyi sürdürmüşlerdir. En küçük kasabadan, en büyük kente kadar hemen bütün Anadolu yerleşmelerinin yazlık olarak kullandıkları bir yakın yerleşme daha bulunmaktadır. Başkent olmadan önce Ankara'daki Çankaya bağları, Konya'nın Meram bağları, Muğla'nın Karabağları, Adana'nın Bürücek, Mersin'in Namrun, Beypazarı'nın İnönü yaylaları bu tür yazlık yerleşmelerin tipik örneklerindendir. 1920'lerden sonra Batı'dan gelen yeni bir yaşam biçimi olarak, yaylaya çıkmak yerine deniz kenarlarına göç etmek geçerli hale gelince, özellikle İstanbul'da, "kent içi göç" diyebileceğimiz bir yer değiştirme türü izlenmiştir. Yazın Türkiye'nin en sıcak bölgelerinden biri olan Antalya - Side sahillerinde de deniz kenarına yapılan mevsimlik göçlerin ilginç bir yapı türünden yararlandığını izleyebiliyoruz. Genellikle iç bölgelerdeki yoksul köylülerce kullanılan, altı ya da sekiz ahşap direkle yerden yükseltilerek serinletilen, bir kaç bölümlük bu barakalar, bölgenin turistik bir merkez olmasından ve büyük otellerin yapımıyla doğal güzelliklerini büyük ölçüde yitirmesinden sonra, yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlamıştır.
Bugün en geliÅŸmiÅŸ Türk kentlerinde dahi oradan oraya taşınmayı, yazları yaylaya çıkmayı, bayramda seyranda hemen soluÄŸu köyümüzde almayı sürdürmemizde; kentlerde modern bir yaÅŸam içindeymiÅŸ gibi gözüksek de, ev içi yaÅŸantımızı adeta çadırda yaşıyormuşçasına evin bir odasında devam ettirip en güzel eÅŸyalarla donattığımız salonu misafirler için ayırmamızda, geceleri uymak için yer yatağı açıp sabah onları yüklüklere kaldırmamızda; çoÄŸumuz ekonomik koÅŸulların dayatmasıyla yapsa bile, unumuzu bulgurumuzu, yufkamızı, tarhanamızı, pastırmamızı, sucuÄŸumuzu köyümüzden getirmemizde; ağız tadımızın biçimlenmesinde ("köy yiyecekleri" diye bildiÄŸimiz bu yiyecekler, doÄŸrudan doÄŸruya göçebe yaÅŸam tarzıyla baÄŸlantılıdır ve göçebelik yaÅŸantısı sırasında Türk yaÅŸama kültürüne katılmışlardır) eski psikolojimizden izleri belirgin biçimde görmek mümkündür.Â
Göçebeliğin günümüz toplumsal hayatında dışa vuran özelikleri konusunda birçok başka saptama yapılabilir. Örneğin, bugün kullandığımız "Sormak ayıp olmasın" sözü, Dede Korkut'ta da vardır ve göçebe yaşamla ilgilidir; Yörük-Türkmenlerde "çor", ruh hastalığı, "çorlu", ruh hastası demektir ve bu sözler halen kullanılmaktadır; "lök gibi oturdu" ve "beserek gibi adam", "maya gibi kız" deyimleri göçebelerin deveciliğinden kalmadır; günümüz Türk soyadlarında yaygın yeri olan "mazman", keçi kılından ip örenlere, "mutaf" ise bu ipleri dokuyanlara denir. Yine aynı şekilde Türkçede "mal" ile "hayvan"ın hala aynı anlama gelmesi, "mal canın yongasıdır" gibi deyişler, Türklerin yabancıların da ilgisini çeken at ve hayvan sevgileri göçebelikle bağlantılandırılmaktadır.
Göçebelikten Türk grup davranışına yansıyanlar, toplumsal hayatta hemen kendini gösteriveren bu işaretlerle sınırlı değildir. Böyle ilk bakışta kendilerini ortaya sermeseler de en kentlileşmiş, uygarlaşmış görünümler sergileyen toplum kesimlerimiz de dahil olmak üzere grup davranışımızın temellerinde göçebe psikolojisinin etkileri bulunmaktadır. Örneğin yıllardır Almanya'da yaşayanların Anadolu'dan Batı'ya gidip yaşayan insanların çocuklarını bir türlü istedikleri gibi eğitememeleri ve onların otoriteyi içselleştirmelerini sağlayamamaları hakkındaki gözlemleri büyük olasılıkla göçebe köklerimizle ilgilidir.
Şimdi toplumsal hayatta hemen kendilerini göstermeseler bile, dikkatli bir incelemeyle zihniyet yapımızda, psikolojimizin işleyişinde yani grup davranışımızda bulunacak olan göçebe ruh halinin ne olduğuna ve bu ruh halinden hangi izlerin kaldığına geçebiliriz. Ama bunlara geçmeden önce bir noktayı daha açıklığa kavuşturmalıyız. "Türk grup davranışı" adını verdiğimiz ve aynı adlı kitabımızda ayrıntılarıyla ortaya koyduğumuz tezimize göre, Türklerin tarihleri boyunca değişime dirençli olan davranış tarzları bulunmakta, bu davranış tarzlarını da onların ilksel inançları (Eski Türk Dini), soy-sop tarzı örgütlenmeleri, göçebe-hayvancı-savaşçı toplumsal özellikleri, yazıya değil söze dayanan kültür yapıları belirlemektedir ve tüm bunlar birbirleriyle bağlantılıdır. Göçebe ruh hali, pek tabidir ki, parçası olduğu Türk grup davranışının diğer yanlarıyla çok sıkı ilişki içindedir ve bunları birbirinden ayırt etmek çok zordur. Örneğin göçebe ruh halinin ana özellikleri, kolektiviteye, dayanışmaya, eşitliğe, kandaşlığa çok önem vermesi; kendisini doğa karşısında üstün görmemesi, doğadaki her şeyin de kendisi gibi canı olduğunu düşünerek kutsallaştırması, hatta Gök, toprak, rüzgar, su, ağaç, dağ, orman gibi doğa güçleri etrafında kültler oluşturulması, onların bir tür Tanrılaştırılması; doğayla saygı-korku karışımı bir duyguyla ilişki kurmaya yönelmesidir. Tüm bu göçebe ruh hali özellikleri, aynı zamanda Eski Türk Dini'ne de temel sağlarlar. Sözünü ettiğimiz çalışmamızda Eski Türk Dini'nin bugün süren etkileri konusuna ayrıntılı biçimde değinilen bu özelikler, bir bakıma süren göçebe ruh halinin de kanıtıdırlar. Yine örneğin Türklerin soy ve sopa dayalı örgütlenmeleriyle de göçebelik arasında doğrudan bir ilişki vardır ve bugün "soylu-soplu" veya "soyu sopu temiz olmak" ya da "soysuzluk" konusunda en kentlileşmiş yörelerimiz de bile dilimize yerleşmiş ve popüler davranış analizimizde önemli bir yer tutan deyimler ve küfürler, bu ilişkinin mirası olsa gerektir. Aynı şekilde, Türk toplumunda kadının yeri, tek-eşlilik, doğurganlığa ve erkek çocuğa verilen değer de Türk grup davranışının temel görünümlerindendir ve bu Türklere özgü, tam pederşahiliğe asla uymayan görünüm, hala konar-göçer olan Yörük ve Türkmen topluluklarında çok barizdir. İşte, şimdi biz, Türklerin göçebe yaşam tarzlarının bugün psikolojilerine yansıyan etkilerinden bahsederken Türk grup davranışındaki parçaların birbirleriyle olan tüm bu bağlantı ve ilişki noktalarını biliniyor kabul edecek ve bilerek ihmalden geleceğiz. Bundan sonraki yazılarımızda Türklerin grup davranışı haline gelmiş, tarihleri boyunca değişime direnç göstermiş davranış demetinin içinden yalnızca göçebelikle ilgili olduğunu sandıklarımızı özenle aradan çekip çıkarmaya çalışacağız.