Azerbaycan'la vize muafiyetine İran engeli

Hep “iki devlet, tek millet” denir Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini tarif ederken.

Ancak o “tek milletin” Türkiye bölümü, “ikinci devletleri” Azerbaycan’a giderken vize almak zorunda.

Oysa Türkiye, son dönemde “tek millet-iki devlet” olmadığı pek çok ülkeyle vizeyi kaldırdı. Suriye’den Rusya’ya, Ukrayna’dan Afrika ülkelerine kadar birçok ülkeyle vizeler karşılıklı olarak kaldırıldı.

Hatta, komşumuz, tıpkı Azerbaycan gibi bir Kafkasya ülkesi olan Gürcistan’la, pasaport bile kaldırıldı. Türk ve Gürcü vatandaşları sadece nüfus cüzdanları ile karşılıklı yolculuk yapabilir hale geldi.

Türkiye, 30 günü geçmeyecek ziyaretler için Azerbaycan vatandaşlarına vize uygulamıyor. Yani Azeriler pasaportları ellerinde, vizesiz Türkiye’ye girerken, Türk vatandaşları Azerbaycan’a, birkaç günlük ziyaret için bile vize almak zorunda.

Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin davetiyle gittiğim Bakü’de, görüştüğüm tüm Azeri yetkililere bu konuyu sordum.

Soruma iki ayrı yanıt verildi.

Biri, teyp açıkken yapılan resmi açıklamalar. Diğeri ise, yazılmamak kaydıyla yaptığımız sohbetlerde Azeri yetkililerin söyledikleri.

Önce resmi açıklamaları vermekte yarar var.

Azerbaycan Dışişleri Bakan Yardımcısı Xalaf Xalafov vizenin kaldırılması konusunda “irade bulunduğunu”, ancak bürokratik işlemlerin sürdüğünü vurguladı; “Vize kaldırılması için irade var. Ama bunun gerçekleştirilmesi için dahili prosedür meseleleri konusunda çalışıyoruz. Sınır kapılarının teknolojik olarak geliştirilmesi, güvenliklerinin tam sağlanmasıyla ilgili unsurlara bağlıdır” dedi.

Tam bir diplomat gibi konuşan Xalafov, sorumuzu yanıtlarken vizenin kaldırılmamasının asıl nedenini hiç söylemedi. Sadece küçücük bir ipucu verdi.

“Elbette bu bizim Türkiye-Azerbaycan ilişkilerine bağlı bir mesele değil” dedi.

İpucunu biraz daha açan kişi ise Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in siyasi konulardaki “sağ kolu” olarak nitelendirilen dış politika danışmanı Büyükelçi Novruz Mammadov oldu.

O da temkinli konuştu. Ama bir adım ileri giderek, vizenin kaldırılmasının asıl nedeninin Azerbaycan’ın bir başka komşusu ile ilişkilerine bağlı olduğuna dikkat çekti. Mammadov, “Bizim Türkiye ile vizeyi kaldırıp İran ile kaldırmamamız söz konusu olamaz” dedi.

ASIL SORUN İRAN

Bunlar resmi açıklamalar. Her iki yetkilinin de teypler açıkken verdikleri ipucu, Türkiye-Azerbaycan arasındaki vize sorununun İran’a bağlı olduğunu gösteriyor.

Üç gün boyunca Bakü’de görüştüğümüz gazeteciler, akademisyenler ve siyasetçiler, teypler kapandığında ise bu “İran engelini” biraz daha açtılar.

İran ile Azerbaycan arasındaki ilişkiler, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından hep inişli çıkışlı oldu. Gerginlik ilişkilerde hiç eksik olmadı.

Ama iki komşu ülke, tüm sorunlara rağmen birlikte yaşamak zorunda. Özellikle Azerbaycan, topraklarının bir parçası olan Nahçivan’a ancak İran üzerinden ulaşabiliyor.

Durumu anlamak için haritaya şöyle bir bakmak yeterli.

Nahçivan ile Azerbaycan’ın diğer bölgeleri arasındaki topraklar, Azerbaycan’ın savaş durumunda olduğu Ermenistan’ın kontrolünde. Nahçivan’a ancak İran topraklarından açılmış bir koridor ile ulaşılabiliyor Azerbaycan’ın diğer bölgelerinden.

Ve Azerbaycan, İran vatandaşlarına da vize uyguluyor.

Azeri yetkililerin anlattıklarına göre, İran, Türkiye ile vizelerin kalkması halinde, Azerbaycan’dan kendi vatandaşlarına da vizeyi kaldırmasını istiyor. Aksi halde, Nahçivan ile Azerbaycan’ın diğer bölgelerini birbirine bağlayan, İran topraklarından geçen yolu “kapatacağını” dile getiriyor.

Azerbaycan ise İranlılara vizeyi kaldırmak istemiyor.

Bunun nedeni ise bölgenin demografik yapısında yatıyor. Azerbaycan’ın nüfusu 9 milyon. 75 milyonluk İran’ın nüfusunun yaklaşık yarısı, yani 35 milyonu da Azeri. Yani Azerbaycan ile İran arasında bir “akrabalık bağı” var. Oysa İran siyaseten Acem ve Şii değerlerini öne çıkarıyor, Azerilerin kültürel farklarını ise Şiilik şemsiyesi altında eritmeye yönelik bir politika izliyor.

Azerbaycan’da ise daha çok öne çıkan unsur milli kültürel yapı, yani Azerilik.

ALİYEV'İN SÖZLERİ GERGİNLİĞE NEDEN OLMUŞTU

Nitekim, Bakü ile Tahran arasındaki en büyük gerginliklerden biri Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “Dünyadaki 50 milyon Azeri’nin Cumhurbaşkanı’yım” açıklaması üzerine çıkmış, İran bu sözlerin ne anlama geldiği konusunda açıklama istemişti.

Azeri yetkililere göre, işte tüm bu gerginlik içinde, Azeriler İran vatandaşlarının kontrol imkanı olmadan serbestçe ülkeye girmesinden tedirginlik duyuyorlar. Vizeyi kaldıramıyorlar.

Sınırda kontrolün kalkması halinde, İran’dan hem “rejim ithal etmek isteyecek” unsurların ülkeye daha serbest gireceğinden, hem de uyuşturucu trafiği güzergahı olan İran’ın bu sorunu Azerbaycan’a da taşıyacağından endişe duyuyorlar.

Azerilerin söylediklerine göre, tüm bu unsurlar alt alta koyulduğunda ise sırf İran’a vizeyi kaldıramadıklarından, Türkiye’ye de kaldıramıyorlar.

Bakü’de anlatılanlar bunlar.

Bu tablo, Türkiye’deki “Azerbaycan vizesi kalkmalı” beklentisini yatıştırır mı?

İşte onu bilmiyorum…