Bedri Rahmi’nin 52 yıllık kayıp duvarı Kıbrıs’ta çıktı

Ünlü ressam ve şair Bedri Rahmi Eyüpoğlu’nun 17 Nisan 1958’de Brüksel Dünya Fuar’ındaki (EXPO-58) Türk pavyonunda sergilenen ve ardından kaybolan altın madalyalı mozaik duvarı Kıbrıs’ta ortaya çıktı. KKTC’de yaşayan araştırmacı ve edebiyatçı Johann Pillai, Eyüpoğlu Ailesi’nin 52 yıldır parçalarını aradığı 100 metrelik dev eserin önemli bir bölümünü ortaya çıkartarak başkent Lefkoşa’da sergiledi. 52 yıl boyunca ansiklopedilerde ‘kayıp’ diye yer alan mozaik duvar, Belçika’dan trenle İstanbul’a gönderilmiş, 27 Mayıs darbesine denk geldiği için sahipsiz kalmış. 1960’ta Kıbrıs’a sergiye gönderilen eser; yeri geldi Türk alayında Rum mermilerine siper oldu. Onlarca parçaya bölünen dev eser şimdi İstanbul’da sergilenmeye hazırlanıyor.
Bedri Rahmi’nin başyapıtlarından kabul edilen; bu mozaik duvar için ilk adımı Türkiye’nin geçen yılki Lefkoşa Büyükelçisi Şakir Fakıllı attı.
Fakıllı elçilik konutunun duvarını süsleyen Bedri Rahmi imzalı iki metrelik mozaik duvar parçasıyla ilgili araştırma yapılması ve eserin sergilenmesi için Kıbrıslı Türk sanatçı Anber Onar ile araştırmacı ve edebiyatçı eşi Johann Pillai’den yardım istedi. Bedri Rahmi’nin ünlü eserinin izini dokuz ay boyunca Belçika, Türkiye, KKTC ve Kıbrıs Rum yönetiminde süren Johann Pillai, kayıp duvarın başından geçenleri anlatan bir kitap hazırladı ve ortaya çıkan parçaları da Lefkoşa’da sergiledi. Pillai duvarın bir macera romanını aratmayacak hikayesini anlattı:

1956’DA ÖZEL EKİP KURULDU

“1956 Mayıs’ında Bakanlar Kurulu, Hariciye Vekaleti’ne bağlı Brüksel Sergisi Daimi Komisyonu’nu kurdu. Brüksel’de 1958’de yapılacak fuara büyük önem veriliyordu. EXPO-58, İkinci Dünya Savaşı sonrasında düzenlenen ilk fuardı ve teması barıştı. Altı ay açık kalan fuarda 46 milyon bilet satıldı. 18 milyon kişi ziyaret etti. Uzaktan bakıldığında düz bir çizgiyle birbirine bağlanmış iki saydam küp şeklindeki Türk pavyonu oldukça ilgi çekiciydi. Fakat pavyondaki en dikkat çekici unsur binayı boydan boya kaplayan Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun mozaik duvarıydı. 50 santim genişliğinde, 2 metre 27 santim yüksekliğinde, 200 parçadan oluşan ve 100 metrelik mozaik duvar için Bedri Rahmi bir milyona yakın taş parçası kullanmıştı.
Duvarda sırasıyla renkli Türkmen etekleriyle tepsiler taşıyan dört kız, başlarında taşıdığı tepsilerde dört ibrik, Haliç merkezli İstanbul haritası, Karagöz’ün gemisi, Beyazıt, Ayasofya ve Sultanahmet camileri ve çocuklarını emziren anneler gibi figürler yer alıyordu. Bu eser altın madalya kazandı. Mimarlar pavyonu sökülüp bir araya getirilebilecek bir şekilde tasarlamıştı. Amaçları pavyonu Türkiye’ye getirip bir galeri ve sergi salonu halinde Ankara’da yeniden kurmaktı. Bu plan asla gerçekleşmedi. Pavyon mozaikleriyle birlikte gizemli bir şekilde ortadan kayboldu.
Rivayete göre 100 metrelik mozaik duvarın bir kısmı Brüksel’i hiç terk etmedi. 1958’de fuarı ziyaret eden dönemin NATO Genel Sekreteri Paul-Henry Spaak mozaik duvarı çok beğenerek bazı parçaları evine ve bahçesine koymak için hediye edilmesini istiyordu. Türk yetkililer, fuar sona erdikten sonra bir bölümünü hediye edecekleri sözü verdi. Ama bu hikayenin sonu ne oldu hiç bilinemedi. Bu rivayetin bir başka versiyonundaysa, Türk yetkililer NATO Genel Sekreteri Henry Spaak’ın talebini reddetmiş; Bedri Rahmi, Spaak için halen Brüksel’deki NATO binasının duvarını süsleyen dev mozaik çalışmayı yapmıştı.

GÜLHANE PARKI’NA ATILDI

Pavyon içindekilerle birlikte sökülerek, 1958’in son aylarında beş tren vagonuyla Türkiye’ye gönderildi. Önce Ankara’ya ulaştı. Ankara’da ne yapılacağı bilinemediğinden İstanbul’a geri gönderildi. Pavyonun mimarlarından İlhan Türegin, Gülhane Parkı’nı ziyaret ettiğinde pavyonun parçalarının ve duvarının bulunduğu büyük kutuları buldu. Bunu raporla yetkililere bildirdi. Ancak 27 Mayıs 1960 darbesinin yaşandığı günlerde bu eserlerle ilgilenecek yetkililer ortadan kaybolmuştu.
İki yıl sonra, pavyondan artan malzemenin Gülhane Parkı’nda yerde yatan fotoğrafıyla Milliyet’te yayınlanan haberde, malzemelerin yanı sıra mozaik duvarının parçalar halinde üst üste konulduğu da belirtiliyordu.
1979’da İstanbul Belediye Başkanı Aytekin Kotil, belediyenin elinde Bedri Rahmi’nin mozaik duvarına ait bir kısım pano bulunduğunu öğrendi. Duvar panosununu küçük bir bölümü 1980’de Edirnekapı’daki belediye araçlarının bakım ve onarımın yapıldığı bir tesiste ortaya çıktı. Ancak 100 metrelik duvarın büyük bir kısmı hala kayıptı.
Bedri Rahmi’nin gelini Hughette Eyüboğlu; 2003’te yayınladığı ‘Kanadalı Bir Gelinin Türkiye Hatıraları’ adlı kitabında duvarın büyük bir bölününün 1953’te bir sergi için Kıbrıs’a getirildiğini ve bir bölümünün TC elçiliğiyle Kıbrıs Türk Kuvvetleri Alay Komutanlığı’nda gazinosunda olduğu duyumunu yazdı.
Kayıp duvarın İstanbul Belediyesi’ndeki 20 parçası dışındaki büyük çoğunluğu 1960’ta Yedinci Uluslararası Kıbrıs Fuarı’na getirildi. Bu fuarın fotoğraflarında Bedri Rahmi’nin Brüksel’deki fuarda sergilediği mozaik duvarı açıkça görülüyordu.
17 Ekim 1960’da fuarın son günü pavyona ne olacağı sorusu gündeme geldi. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin ilk Türkiye Büyükelçisi Emin Dırvana, “Burada her zaman bu tür fuarlar yapılacak” diyerek malzemelerin ve Bedri Rahmi’nin mozaik duvarının kalmasını istedi. Böylece duvar Kıbrıs’ta kaldı.
Sanat eserlerine hayranlığıyla bilinen dönemin Kıbrıs Türk Alay Komutanı Albay Turgut Sunalp, büyükelçilik depolarına kaldırılan Bedri Rahmi’nin panolarının yok olmaması için Dırvana’nın izniyle, mozaik duvarın yeni yapılacak subay gazinosuna monte edilmesi emrini verdi.

1974’TE RUMLAR BOMBALADI

Kıbrıs Türk alayı 1974 Kıbrıs Barış Harekatı’na kadar, şu anda ara bölgede kalan, Uluslararası Kıbrıs Havaalanı yakınlarındaydı. Bedri Rahmi’nin mozaikleri kalıp betondan yapılmaları nedeniyle Rum ve Yunan askerlerin yoğun havan saldırılarına karşı Türk askerlerine siper oldu. 1974 Barış Harekatı’ndan dört yıl sonra Lefkoşa Ortaköy bölgesinde yapılan yeni subay gazinosuna hasar görmemiş panolar yeniden asıldı.
Büyükelçi İnal Batu ise, Lefkoşa’da görev yaptığı 1979-84 arasında büyükelçilerin Girne’deki yazlık konutu Villa Fırtına’nın deposunda, elde kalmış bir miktar mozaik pano daha buldu. Kimi parçalar halinde, kimi de bütündü. İnal Batu’nun eşi Nevra Batu, sağlam panoları Villa Fırtına’nın duvarına monte ettirdi. Ancak 2006’da Villa Fırtına’nın duvarlarındaki mozaikler sert rüzgarlara dayanamayarak düştü ve kırıldı. Beş parça tahrip oldu. Dönemin Lefkoşa Büyükelçisi Aydan Karahan’ın eşi Handan Karahan, parçaları ve sağlam kalanları Lefkoşa’daki elçilik binasına taşıttı.
Geri kalan kırılmamış 2 metre enindeki dört pano da büyükelçilik konutunun içine monte edildi. Bu yıl yeni atanan Lefkoşa Büyükelçisi Kaya Türkmen, Brüksel’dei 1958 fuarının görevlilerinden, diplomat Doğan Türkmen’in oğlu. Kaya Türkmen, babasının açtığı fuardan gelen ve 52 yıldır kayıp olduğu sanılan Bedri Rahmi’ye ait panoların yer aldığı serginin Lefkoşa’daki açılışına katıldı.